Nằm ở trung tâm kết nối hai đại dương Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương và nơi giao thoa của hai đại chiến lược IPS và BRI, Đông Nam Á ngày càng trở nên quan trọng trong cạnh tranh giữa các nước lớn. Là nơi cư ngụ của khoảng 630 triệu người, nền kinh tế lớn thứ năm trên thế giới với GDP xấp xỉ 3 nghìn tỷ USD, có bốn trong số các nền kinh tế phát triển nhanh nhất thế giới với lực lượng lao động trẻ và có tay nghề cao, tầng lớp trung lưu ngày càng lớn mạnh, khu vực Đông Nam Á hứa hẹn đem lại nhiều cơ hội hợp tác kinh tế cho các đối tác, nhất là các đối tác lớn(1). Điều này càng đúng hơn khi tăng trưởng kinh tế đã đưa khu vực châu Á – Thái Bình Dương và Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương trở thành động lực tăng trưởng kinh tế toàn cầu.
Đông Nam Á cũng là nơi các tuyến đường giao thông và liên lạc huyết mạch trên biển chạy qua. Các cường quốc ngày càng có nhiều lợi ích cạnh tranh tại khu vực này nhằm đạt được khả năng tiếp cận về kinh tế, an ninh và hậu cần đối với khu vực, đồng thời ngăn chặn các cường quốc đối thủ giành được lợi thế cạnh tranh.
Cạnh tranh nước lớn có nhiều tác động đối với khu vực, với nhiều cơ hội xen lẫn thách thức. Nhằm phục vụ nhu cầu tập hợp lực lượng trong cuộc tranh giành lợi ích và ảnh hưởng, các cơ chế do Mỹ và Trung Quốc dẫn dắt tạo ra nhiều cơ hội cho các nước nhỏ hơn thúc đẩy hợp tác trên các kênh song phương, đa phương và tiểu đa phương. Điều này giúp các nước Đông Nam Á có thêm điều kiện tiếp cận thị trường, đầu tư, công nghệ và thúc đẩy các lợi ích an ninh thông qua khả năng đa dạng hóa các nguồn cung vũ khí, thiết bị quốc phòng, xây dựng năng lực và tập trận chung. Tuy nhiên, thách thức đặt ra đối với Mỹ và Trung Quốc cũng ngày càng lớn.
Trong bối cảnh cạnh tranh nước lớn gia tăng, sự đối đầu giữa Mỹ và Trung Quốc làm gia tăng sự bất định trong khu vực. Bất định xuất phát từ sự nổi lên của khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương – khu vực có vị trí địa – chiến lược mới quan trọng nhưng cấu trúc vẫn chưa định hình rõ. Các cường quốc cạnh tranh nhau có cách nhìn nhận khác nhau về lợi ích, giá trị và cách thức xử lý các mối quan hệ trong khu vực. Trong đó, Mỹ và Trung Quốc đang theo đuổi những tầm nhìn khác nhau về cấu trúc khu vực dựa trên lợi thế riêng của mình. Bất định cũng gia tăng trong bối cảnh kinh tế khu vực gặp nhiều khó khăn do đại dịch COVID-19, an ninh và địa – chính trị có nhiều biến động. Bên cạnh đó, những “điểm nóng” trong khu vực, vẫn tiềm ẩn nhiều nguy cơ xung đột.
Cùng với sự bất định, bầu không khí thiếu lòng tin cũng gia tăng trong khu vực. Mỹ và Trung Quốc ngày càng nghi ngại về những ý định lâu dài của nhau, trong khi các nước khác trong khu vực còn nhiều khác biệt về quan điểm chiến lược và theo đuổi những con đường khác nhau trong chính sách đối với các nước lớn. Cạnh tranh nước lớn cũng hạn chế sự lựa chọn chiến lược của các quốc gia nhỏ hơn và làm gia tăng áp lực “chọn bên” đối với họ.
Trong bối cảnh đó, sự phản ứng của các nước ASEAN xuất phát từ những yếu tố sau:
Một mặt, lịch sử đấu tranh chống chủ nghĩa thực dân và giành độc lập dân tộc khiến những quan ngại về sự can thiệp và thống trị của các cường quốc luôn thường trực trong các tính toán chiến lược của các nước Đông Nam Á; mặt khác, kinh nghiệm thực tiễn về phát triển kinh tế trong những năm qua chính là một trong những minh chứng rõ nét về tầm quan trọng của việc các nước lớn can dự và hợp tác tại khu vực. Sự trỗi dậy ngày càng mạnh mẽ của Trung Quốc cũng khiến các nước thành viên ASEAN muốn duy trì cam kết của các nước lớn khác đối với an ninh, ổn định trong khu vực.
Do đó, nhìn chung các nước ASEAN đều triển khai chính sách linh hoạt, thực dụng, tránh việc “chọn bên”, vừa tranh thủ tận dụng cơ hội hợp tác kinh tế với Trung Quốc, vừa tranh thủ Mỹ về mặt an ninh, quốc phòng, đồng thời củng cố quan hệ với các nước khác, như Nhật Bản, Ấn Độ để hạn chế các thách thức từ quan hệ hợp tác và cạnh tranh Mỹ – Trung Quốc. Khả năng một số nước có thể “nghiêng” về một phía càng tăng cao khi căng thẳng giữa Mỹ và Trung Quốc có những thời điểm gay gắt tới mức khiến dư luận từng nghĩ đến một cuộc “Chiến tranh lạnh phiên bản 2.0”.
Một trong những lý do mà các nước Đông Nam Á theo đuổi chính sách cân bằng trong quan hệ với các nước lớn là bởi họ là những nước nhỏ hơn, quan hệ kinh tế/an ninh hoặc cả hai lĩnh vực giữa các nước ASEAN với các nước lớn trong nhiều trường hợp chặt chẽ hơn quan hệ giữa các nước này với nhau. Giữ cân bằng trong quan hệ với các nước lớn được cho là sự lựa chọn tối ưu đối với những nước nhỏ hơn muốn thu hút được nhiều nguồn lực để bảo đảm an ninh và phát triển kinh tế, duy trì sự tự chủ chiến lược, cũng như ngăn ngừa khả năng một cường quốc giành được vai trò bá chủ khu vực.
Trong nỗ lực cân bằng đó, ASEAN đã chứng tỏ là một tổ chức hữu hiệu để các quốc gia trong khu vực hạn chế tác động tiêu cực của cạnh tranh nước lớn trong khi vẫn tranh thủ được các tác động tích cực. Trên thực tế, sự ra đời của ASEAN có thể được xem là nhằm bảo vệ sự tự chủ của khu vực tránh sự can thiệp từ bên ngoài trong bối cảnh Chiến tranh lạnh. Với mục tiêu như vậy, ASEAN chú trọng tránh bị cuốn vào vòng xoáy cạnh tranh nước lớn thông qua những nguyên tắc cơ bản của Hiệp hội kể từ khi thành lập. Tuyên bố Băng-cốc thành lập ASEAN nêu quyết tâm của các nước thành viên trong việc bảo đảm ổn định và an ninh, tránh sự can thiệp từ bên ngoài dưới bất kỳ hình thức biểu hiện nào nhằm giữ gìn bản sắc quốc gia phù hợp với lý tưởng và khát vọng của các dân tộc(2). Tuyên bố về khu vực hòa bình, tự do, trung lập (ZOPFAN) do ngoại trưởng các nước ASEAN ký kết vào năm 1971 thể hiện khát vọng duy trì một khu vực Đông Nam Á tự do và trung lập trước sự can thiệp từ bên ngoài. Tuyên bố cũng được xem là nỗ lực nhằm tránh cho khu vực Đông Nam Á không bị cuốn vào những tính toán địa – chính trị của các nước lớn trong Chiến tranh lạnh(3).
Sự trung lập của ASEAN hiểu theo nghĩa truyền thống là hành động ngoại giao không đứng về một bên nào trong quan hệ với các cường quốc đang cạnh tranh nhau, hàm chứa sự tự chủ và nỗ lực hạn chế sự can thiệp của bên ngoài vào các vấn đề khu vực(4). Đáng chú ý, việc trở thành địa bàn cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn không phải là mới đối với các nước Đông Nam Á. Khu vực này từng là chiến trường của đối đầu Đông – Tây khi Chiến tranh lạnh lên đến đỉnh cao. Tuy nhiên, trong thập niên thứ hai và bước sang thập niên thứ ba của thế kỷ XXI, cạnh tranh nước lớn mang những biểu hiện mới, tình hình khu vực và nội bộ các nước Đông Nam Á cũng có nhiều thay đổi, tác động đến ASEAN cũng khác trước. Theo đó, vai trò trung tâm của ASEAN trở thành một trọng tâm mới trong cách tiếp cận của các nước Đông Nam Á về vấn đề trung lập và tự chủ.
